Tersaneler, tekne imalatı ve çekek yerleri, denizcilik endüstrisinin önemli bir parçasıdır ve gemi yapımı, bakım ve onarım hizmetleri sunan alanlardır. Bu bölgelerde yürütülen faaliyetler, çevreye olan etkileri nedeniyle özel yönetmeliklere tabidir. Özellikle tersaneler ve teknelerin imal edildiği veya bakımının yapıldığı çekek yerlerinde su kirliliği önemli bir sorundur. Bu nedenle, bu tesislerin çevre üzerindeki etkilerini değerlendirmek ve izlemek için makrobentoz analizi gibi biyolojik değerlendirme yöntemleri uygulanmaktadır.
Türkiye’de tersaneler ve çekek yerleri, Tersane Tekne İmal ve Çekek Yerlerinin Çevresel Yönetmeliği kapsamında çevreye olan etkilerini en aza indirmek ve çevre sağlığını korumakla yükümlüdür. Tersaneler ve teknelerin çekildiği yerler, boya, solvent, yağ, ağır metaller ve diğer kimyasallarla dolu atıkların deniz ekosistemine karışma riski taşıyan bölgelerdir. Bu kirlilik, doğrudan deniz tabanında yaşayan makrobentoz organizmalarını etkileyerek su kalitesinde olumsuz yönde etkilemektedir.
Makrobentoz Nedir?
Makrobentozlar, deniz ve tatlı su ekosistemlerinin tabanında yaşayan, çıplak gözle görülebilen omurgasız canlılardır. Bunlar arasında yumuşakçalar, kabuklular, böcek larvaları ve solucanlar gibi organizmalar bulunur. Makrobentozlar, su kirliliği, organik madde miktarı, oksijen seviyeleri, zehirli maddelerin varlığı gibi parametrelere karşı oldukça hassastır. Bu canlıların incelenmesi, özellikle çevresel izleme, biyolojik izleme ve su kalitesi değerlendirme çalışmalarında önemli bir yer tutar.
Makrobentoz analizi yapılırken, belirli bir bölgede bulunan makrobentoz türleri ve sayıları belirlenerek suyun kalitesi hakkında çıkarım yapılır. Kirlilik düzeyi yüksek olan sularda daha dayanıklı türler (tubifex solucanları gibi) baskın hale gelirken, temiz sularda daha hassas türler (örneğin, ephemeroptera gibi böcek larvaları) yaygın olabilir. Bu sayede, sucul ekosistemlerin uzun dönemli sağlık durumu hakkında bilgi sahibi olunabilir. Tersane ve çekek yerleri gibi sanayi bölgelerinde oluşan kirlilik, bu organizmaların çeşitliliğini ve bolluğunu azaltabilir. Makrobentoz analizi, su kalitesini değerlendirirken makrobentoz topluluklarının durumunu inceleyerek çevresel bozulmaların tespit edilmesini sağlar.
Tersane ve Çekek Yerlerinde Makrobentoz Analizinin Önemi
Tersane ve çekek yerlerinde yapılan faaliyetler, özellikle su kirliliği riski yaratır. Bu bölgelerde yapılan makrobentoz analizleri şu açılardan önemlidir:
- Su Kirliliğinin Göstergesi: Tersane faaliyetleri sırasında denize karışan kimyasallar, yağlar, metaller ve diğer atıklar su kalitesini düşürebilir. Makrobentozlar, bu kirliliğin doğrudan etkilerini gözlemlemek için kullanılmaktadır. Kirlilikten en çok etkilenen türler azalarak yerini daha dayanıklı türlere bırakır.
- Çevresel Etki Değerlendirmesi: Yeni bir tersane ya da çekek yeri inşa edilmeden önce veya bu tesislerin genişletilmesi durumunda, çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) çalışmaları yapılır. Bu çalışmalar sırasında makrobentoz analizi, su ekosisteminin mevcut durumunu ortaya koyarak kirlilik risklerinin belirlenmesine yardımcı olur.
- İzleme ve Denetim: Tersane ve çekek yerlerinde çevreye olan etkiler, belirli periyotlarla takip edilmelidir. Bu izleme çalışmaları kapsamında makrobentoz analizlerinin düzenli olarak yapılması, su kirliliğinin erken tespit edilmesine olanak sağlar.
- Biyolojik Çeşitliliğin Korunması: Deniz tabanındaki biyolojik çeşitlilik, deniz ekosistemlerinin sürdürülebilirliği açısından çok önemlidir. Makrobentoz analizleri, bu ekosistemlerin korunması için gerekli olan önlemlerin alınmasına yardımcı olur.
Makrobentoz Analizi Nasıl Yapılır?
Makrobentoz analizinin ilk aşaması, su kütlesinin alt tabakasından örnekler toplamaktır. Tersane ve çekek yerlerinde bu işlem aşağıdaki şekilde gerçekleştirilir:
- Tersane veya çekek yerinin bulunduğu bölgede, özellikle gemi bakım ve onarım faaliyetlerinin yoğun olduğu yerlerde örnekleme yapılır. Örnekleme alanları, kirletici kaynaklarına yakınlık ve uzaklık gibi faktörlere göre belirlenir.
- Deniz tabanından makrobentoz örnekleri toplamak için Ekman kepçesi veya dredge (tarama cihazı) kullanılır. Bu aletler sayesinde belirli bir alanın tabanındaki çamur, kum veya organik madde toplanır.
- Örnekleme sırasında belirli bir alan (genellikle 1 metrekare) hedeflenir ve bu alandaki tüm bentik organizmalar toplanır.
Toplanan örnekler, laboratuvara götürülerek ayrıştırılır ve analiz edilir. Laboratuvar incelemesi aşağıdaki şekilde gerçekleştirilir:
- Örnekler, belirli çapta eleklerden geçirilerek makrobentozlar diğer tortulardan ayrılır.
- Makrobentozlar, genellikle alkol gibi koruyucu bir sıvı içerisinde sabitlenir.
- Mikroskop altında yapılan incelemelerle makrobentoz türleri tanımlanır ve her bir türün sayısı belirlenir. Türlerin doğru tanımlanması, kirlilik seviyesinin doğru değerlendirilmesi için önemlidir.
Laboratuvar işlemlerinden elde edilen veriler, deniz tabanındaki kirlilik durumunu ortaya koymak için çeşitli biyolojik indekslerle değerlendirilir:
- BMWP Skoru: Farklı makrobentoz türlerine tolerans seviyelerine göre puanlar atanır ve bu puanlar suyun genel kalitesini belirlemek için kullanılır.
- Biyolojik Çeşitlilik İndeksi: Bu indeksler, su ekosistemindeki biyolojik çeşitliliği ve bu çeşitliliğin dengeli olup olmadığını gösterir.
Makrobentoz analizinden elde edilen sonuçlar, tersane ve çekek yerlerindeki çevresel etkileri en aza indirmek amacıyla rapor haline getirilir. Eğer analiz sonuçları, deniz ekosisteminde ciddi bozulmalar olduğunu gösteriyorsa, su kirliliğini önlemek için atık yönetimi, kirlilik kontrolü ve arıtma yöntemleri gibi çevresel önlemler alınmalıdır.
Makrobentoz Analizinde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Makrobentoz analizinde dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar şunlardır:
- Numune alımında standardize edilmiş yöntemler kullanılmalı ve numune alınacak alan dikkatli bir şekilde seçilmelidir.
- Türlerin doğru bir şekilde sınıflandırılması ve sayılması, verilerin doğruluğunu doğrudan etkiler. Mikroskop ve sınıflandırma kılavuzlarının doğru kullanımı bu süreçte son derece önemlidir.
T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından yayımlanan “Tersane, Tekne İmal ve Çekek Yerlerinin Çevresel Yönetimi Hakkında Yönetmelik,” deniz sedimanı ve biyotadan numune alımı ile makrobentoz örneklemelerinde Bakanlıkça belirlenen Deniz İzleme Kılavuzu ve ilgili standartlara uyulmasını şart koşar. Bu kapsamda, tesisin etki alanında en az 5, dışında ise 2 noktadan izleme yapılması gerekmektedir. Deniz suyu parametreleri mevsimsel olarak izlenirken, makrobentoz örneklemeleri üç yılda bir, deniz sedimanı ve biyota örneklemeleri ise yılda bir kez gerçekleştirilmelidir.
AEM Laboratuvarı; uzman kadrosu, teknik ekipmanı ve kaliteli hizmet anlayışı ile makrobentoz analizi gerçekleştirmektedir. AEM Laboratuvarı, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından yetkili, TÜRKAK’tan akredite bir kuruluş olarak hizmet vermektedir.
Sıkça Sorulan Sorular
Makrobentoz, su ekosisteminde yaşayan ve boyutu 0,5 mm ve daha büyük olan, çıplak gözle görülebilecek boyutta olan, genellikle tabanda veya yüzeyde yaşayan organizmaların genel adıdır. Tatlı su veya deniz ortamlarında bulunabilen makrobentozlar, ekosistemdeki besin zincirinin bir parçasını oluşturarak besin maddelerinin dönüşümüne katkı sağlar. Ayrıca, makrobentozlar çevre kirliliğine karşı hassas olduklarından, su kalitesinin değerlendirilmesinde biyolojik göstergeler olarak da kullanılırlar.
Deniz suyunda izlenmesi gereken parametreler, çevresel değişimleri doğru şekilde değerlendirebilmek amacıyla her mevsim periyodik olarak gözlemlenmelidir. Makrobentoz örneklemeleri ise üç yılda bir yapılmaktadır. Bu şekilde deniz tabanında ve çevresel ekosistemde yaşanan yapısal değişimlerin daha geniş bir perspektifte takip edilmesi sağlanır. Buna ek olarak, deniz sedimanı ve biyota örneklemeleri, su altı ekosisteminde yıllık değişimleri izleyebilmek amacıyla her yıl düzenli olarak gerçekleştirilmelidir.
Makrobentoz analizleri, su ekosisteminin durumunu ve su kalitesini değerlendirmede önemli bir araçtır. Makrobentoz türleri çevresel değişimlere karşı duyarlı olduklarından, analizleri su kirliliği, oksijen seviyeleri ve toksik maddeler gibi faktörlerin varlığını belirlemeye yardımcı olur. Ekosistem düzeninin korunması ve sürdürülebilir çevre yönetimi için oldukça önemlidir.
Makrobentoz analizinde örnek toplama, ayırma, tanımlama ve sayısal analiz gibi yöntemler kullanılır. Örnek toplama, özel ekipmanlar yardımıyla su tabanından yapılır. Alınan örnekler laboratuvar ortamında tanımlanarak tür sayısı, tür çeşitliliği ve yoğunluğu gibi parametreler incelenir.